- De nieuwe film ‘Oppenheimer’ van de Amerikaanse regisseur Christopher Nolan volgt het leven van de Amerikaanse natuurkundige J. Robert Oppenheimer.
- De man achter het Manhattan Project, waarbij de VS tijdens de Tweede Wereldoorlog de eerste atoomboom fabriceerden, leidde een zeer bewogen leven.
- Een wetenschapshistoricus bespreekt elementen uit de film die berusten op historische feiten en geeft aan waar sprake is van fictieve toevoegingen.
- Lees ook: De films Barbie en Oppenheimer strijden om de gunst van de bioscoopbezoeker: de Barbenheimer-meme is alvast een hit
De nieuwste film van Christopher Nolan, “Oppenheimer”, vertelt het verhaal van J. Robert Oppenheimer. De Amerikaanse natuurkundige was directeur van het Manhattan Project in de jaren 1940 en staat bekend als de “vader van de atoombom”.
De film concentreert zich voornamelijk op enkele jaren van zijn leven, maar bevat veel historische verwijzingen naar ontwikkelingen in de wetenschap en politiek, alsook persoonlijke details over Oppenheimer.
“Historici zien hem als een gecompliceerde figuur”, zegt Alex Wellerstein, wetenschapshistoricus en hoogleraar aan het Amerikaanse Stevens Institute of Technology, over Oppenheimer. “Je kunt hem niet makkelijk duiden.”
De film van regisseur Nolan leunt zwaar op het boek “American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer” van Kai Bird en Martin Sherwin.
In grote lijnen volgt de film het veelbewogen leven van Oppenheimer historisch gezien redelijk getrouw. Maar dat betekent niet dat er geen overdrijvingen of inconsistenties zijn. Wetenschapshistoricus Wellerstein gaat voor Insider dieper in op de vraag hoe feit en fictie door elkaar lopen in "Oppenheimer".
Feit: Oppenheimer probeerde zijn mentor in Cambridge in een boze bui te vergiftigen
Tijdens zijn studie aan de Britse topuniversiteit Cambridge halverwege de jaren 1920 ontmoette Oppenheimer veel belangrijke natuurkundigen, waaronder Patrick Blackett, "die ik erg aardig vond," schreef hij later.
In "American Prometheus" schrijven Bird en Sherwin dat Oppenheimer Blackett bewonderde en dat die zijn leermeester zou worden. Maar de toekomstige Nobelprijswinnaar Blackett was een praktisch ingestelde natuurkundige die zijn student aanspoorde om laboratoriumwerk te doen dat Oppenheimer lastig vond. Hij ging liever naar hoorcolleges en las veel.
Tijdens zijn verblijf in Engeland woonde Oppenheimer in een naargeestig appartement en tobde hij met zijn geestelijke gezondheid. Uiteindelijk was hij het zo zat, dat hij chemicaliën in een appel stopte die voor Blackett was bestemd.
In de film neemt de beroemde Deense natuurkundige Niels Bohr bijna een hap uit de appel, maar die scène is verzonnen voor het dramatische effect.
Toen universiteitsbestuurders van Cambridge hoorden van het incident, wist Oppenheimers vader hen ervan te overtuigen om geen aanklacht in te dienen tegen de jonge natuurkundige. In plaats daarvan kreeg Oppenheimer een proeftijd om zich te beteren en moest hij naar een psychiater.
Cillian Murphy in "Oppenheimer. Foto: Universal
Feit: Oppenheimer gaf een lezing in het Nederlands
In "American Prometheus" wordt beschreven dat Oppenheimer zijn collega's verbaasde door een lezing in het Nederlands te geven, slechts zes weken nadat hij in de herfst van 1928 in Leiden was aangekomen.
"Ik denk niet dat het erg goed Nederlands was, maar het werd gewaardeerd", zei Oppenheimer.
In Leiden had hij een kortstondige relatie met een vrouw, die hem misschien geholpen heeft de taal te leren, schreef biograaf en natuurkundige Abraham Pais.
In de film doet Oppenheimer er slechts zes weken over om Nederlands te leren. Maar wetenschapshistoricus Wellerstein wijst erop dat hij ook van tevoren tijd had kunnen besteden aan het leren van de taal. In de zomer van 1928 bracht Oppenheimer een paar weken door in New Mexico om te herstellen van tuberculose.
Verder stamde hij uit een Duits gezin dat dat in 1888 naar de Verenigde Staten was geëmigreerd. Zijn vader Julius S. Oppenhiemer was een Joodse textielimporteur en zijn moeder Ella Friedam een schilderes. Oppenheimer had dus Duitse 'roots' die voor het leren van Nederlands van pas kunnen zijn geweest.
Feit: Nazi-Duitsland was tijdens de Tweede Wereldoorlog nog niet in staat om een atoombom te fabriceren
In september 1943 vluchtte natuurkundige Niels Bohr uit het door Nazi-Duitsland bezette Denemarken naar Zweden. Een paar maanden later arriveerde Bohr in het Los Alamos-laboratorium de Amerikaanse staat New Mexico, waar hij Oppenheimer en andere natuurkundigen kon vertellen over zijn ontmoeting uit 1941 met de Duitse natuurkundige Werner Heisenberg.
In de film bestookt Oppenheimer zijn Deense collega met vragen en is hij uiteindelijk gerustgesteld dat Heisenberg ergens een "verkeerde afslag" heeft genomen. Oppenheimer schatte in dat de Duitsers ver genoeg achterliepen op de Amerikanen, als ze inderdaad een atoombom aan het maken waren.
Het is een vereenvoudigde versie van de werkelijkheid, maar hij klopt grotendeels, zegt wetenschapshistoricus Wellerstein. Het was pas bijna een jaar later, in november 1944, dat de Geallieerden definitief bewijs zouden vinden dat de Duitsers nog in de vroege stadia van de ontwikkeling van een atoombom zaten.
J. Robert Oppenheimer getuigt voor de Amerikaanse Senaat in oktober 1945. Foto: AP
Waarschijnlijk feitelijk correct: Oppenheimer schatte dat een atoomboom het leven zou kosten aan 20.000 mensen
Bij het bespreken van de mogelijke impact van de atoombom in de film, schat Oppenheimer het aantal doden op 20.000 tot 30.000.
"Ik heb nooit evidentie gevonden die suggereerde dat ze een echte methodologie hadden voor dergelijke schattingen", zegt Wellerstein. Hij merkt op dat het moeilijk is om verwijzingen te vinden naar het aantal geschatte slachtoffers, behalve dat natuurkundige Arthur Compton heeft gezegd dat Oppenheimer hem vertelde dat hij dacht dat het aantal rond de 20.000 zou liggen.
Feit: een grote storm zorgde ervoor dat de Trinity Test vertraging opliep
Oppenheimer (Cillian Murphy) staat naast de eerste proefbom in "Oppenheimer." Foto: Universal.
Het is niet alleen voor het dramatische effect dat er in "Oppenheimer" een zware onweersbui losbarst, op het moment dat wetenschappers en militairen bezig zijn met de voorbereiding van de de Trinity Test, de eerste proef met een nucleaire explosie in juli 1945.
De test stond aanvankelijk gepland voor 4 uur 's ochtends en werd anderhalf uur uitgesteld vanwege het weer.
Oppenheimer doet een orakelachtige voorspelling in de film dat de storm zal gaan liggen, maar er was in werkelijkheid een meteorologisch team onder leiding van Jack Hubbard dat aangaf dat de storm zou overtrekken.
De Amerikaanse generaal Leslie Groves dreigde Hubbard kennelijk met ontslag, als zijn weersvoorspellingen niet zouden kloppen, maar de lucht klaarde inderdaad op.
Feit: natuurkundige Richard Feynman nam de Trinity Test waar vanachter het raam van een vrachtwagen
De Amerikaanse natuurkundige Richard Feynman herinnerde zich dat hij in een vrachtwagen stapte om de test met de atoombom van achter een voorruit te bekijken. Hij dacht dat dit hem voldoende zou beschermen tegen de ultraviolette straling.
"Ik ben waarschijnlijk de enige die de ontploffing met het blote oog heeft gezien," zei Feynman. Andere wetenschappers hadden speciale donkere brillen opgezet om hun ogen te beschermen.
Feit: Oppenheimer heeft nooit publiekelijk spijt betuigd over de ontwikkeling en het gebruik van de atoomboom
Zakenman, marine-officier en lid van de Amerikaanse Atomic Energie Commission (AEC) Lewis Strauss gaat in de film tekeer dat Oppenheimer "het allemaal opnieuw zou doen" en dat de natuurkundige nooit heeft gezegd dat hij spijt had de ontwikkeling en het gebruik van de atoombom.
"Het klopt zeker dat Oppenheimer zoiets nooit in het openbaar heeft gezegd", beaamt wetenschapshistoricus Wellerstein. Maar hij vindt het minder gelukkig dat de kritiek in de film in de mond wordt gelegd van Strauss, die wordt afgeschilderd als een "onbetrouwbare slang".
Volgens Wellerstein voelde Oppenheimer wel wroeging over het feit dat hij de nucleaire wapenwedloop niet kon stoppen: "Hij had spijt van wat er na de uitvinding van de atoombom gebeurde en spande zich om om daar iets tegen te doen."
Feit: het geluid van de explosie was pas een minuut na de ontploffing zelf hoorbaar bij de Trinity Test
Oppenheimer (Cilian Murphy) volgt de Trinity test met een donkere bril op in "Oppenheimer." Foto: Universal.
De film toont de Trinity Test die start met het verschijnen van een vuurbal en rookpluimen. Acteur Cillian Murphy spreekt daarbij een beroemd citaat uit, afkomstig van het Indiase epos Bhagavad Gita: "Nu ben ik de Dood geworden, de vernietiger van werelden."
Het blijft vervolgens korte tijd akelig stil en dan komt de ontploffingsgolf die sommige waarnemers omver blaast en gepaard gaat met een enorme knal.
Het was inderdaad even stil toen de bom ontplofte. "Uiteindelijk, na ongeveer anderhalve minuut, is er plotseling een enorm lawaai - BANG - en dan een gerommel, als van een donderslag," herinnerde natuurkundige Feynman zich later.
Fictie: de explosie van een atoombom in de woestijn werd niet opgemerkt door burgers
"Oppenheimer" volgt alleen de wetenschappers en militairen die de Trinity Test op verschillende afstanden volgden. De helderheid van de vlam, het geluid van de explosie en de bevingen veroorzaakt door de drukgolf bleven echter niet verborgen voor de buitenwereld.
Door de kracht van de explosie sneuvelden ruiten in nabijgelegen steden. Inwoners van de Texaanse stad Amarillo konden de lichtflits op meer dan 450 kilometer afstand zien.
De Amerikaanse overheid brachte een verhaal naar buiten, waarin werd gesteld dat een munitiemagazijn was ontploft, maar dat niemand gewond was geraakt.
De gigantische explosie bij de Trinity Test werd aanvankeljk verdoezeld met de bewering dat er een munitiedepot was ontploft. Foto: Clovis News-Journal/Newspapers.com / National Security Research Center.
Fictie: de VS wist dat de atoombom een eind zou maken aan de Tweede Wereldoorlog
"In de film wordt gesuggereerd dat de reden dat de VS besloot om atoombommen in te zetten tegen Japan, te maken had met een onwil om Japan met een conventioneel leger binnen te vallen. Maar dat is niet hoe er destijds over werd gesproken" zegt wetenschapshistoricus Wellerstein. "Dat is een rationalisatie achteraf die later werd gecreëerd."
In december 1946 schreef natuurkundige Karl T. Compton in The Atlantic dat het laten vallen van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki een "berekende gok" was. De Amerikaanse minister van Oorlog Henry Stimson en anderen hoopten dat dit een einde zou maken aan de oorlog.
Fictie: de Amerikaanse minister van Oorlog Stimson spaarde Kyoto, omdat hij daar op huwelijksreis was geweest
De selectie van de doelen voor de Amerikanse atoombommen in 1945 was een ingewikkeld proces waar veel mensen bij betrokken waren, waaronder Oppenheimer en minister van Oorlog Stimson. "Stimson was een interessante persoonlijkheid, in de film wordt hij een soort karikatuur", aldus Wellerstein.
Tijdens de ontmoeting in "Oppenheimer" zegt Stimson dat ze Kyoto niet moeten bombarderen vanwege de culturele waarde van de Japanse stad, en omdat hij en zijn vrouw er op huwelijksreis waren geweest. "Hij heeft Kyoto bezocht, dat is zeker, maar ik denk niet dat hij daar op huwelijksreis is geweest", zegt Wellerstein.
De beslissing welke steden zouden worden gebombardeerd, was complex en had gruwelijke gevolgen voor de steden Hiroshima en Nagasaki, aldus de wetenschapshistoricus.
Fictie: Oppenheimer belandde politiek gezien op een zijspoor toen hij zich kritisch uitliet over de gevolgen van kernwapens op de lange termijn
"Oppenheimer" zet de hoofdpersoon deels neer als eenling, de enige in de vergaderingen met Amerikaanse ministers die vragen stelde over de langetermijnimplicaties van kernwapens.
"Dit was echter niet een twijfel die alleen bij Oppenheimer leefde", geeft Wellerstein aan. "Hij speelde zeker een rol in dit debat, maar dat werd breder gevoerd en volstrekt serieus genomen tot op de hoogste niveaus van de regering". Dat gold ook voor minister van Oorlog Stimson, die deze zorgen aan president Harry Truman voorlegde.
Fictie: Oppenheimer raadpleegde Einstein over mogelijk catastrofale gevolgen van een kernexplosie
Tom Conti als Albert Einstein en Cillian Murphy als J. Robert Oppenheimer in "Oppenheimer." Foto: Melinda Sue Gordon/Universal
De Amerikaanse kernfysicus Edward Teller, die later de waterstofbom uitvond, maakte zich zorgen dat een kernwapen de atmosfeer van de aarde zou kunnen doen ontbranden met verwoestende gevolgen.
"Ik geloofde er meteen al geen snars van", zei de Amerikaans-Duitse natuurkundige Hans Bethe later.
Oppenheimer raadpleegt in de film Albert Einstein over deze kwestie, maar dat is in werkelijkheid niet zo gegaan. "Einstein was daar sowieso niet de juiste persoon voor", geeft Wellerstein aan.
Oppenheimer sprak over dit vraagstuk met de Amerikaanse natuurkundige Karl Taylor Compton, volgens het boek "American Prometheus". De berekeningen van Bethe toonden uiteindelijk aan dat de kans op zo'n catastrofe "bijna nul" was.
Fictie: Oppenheimer was tegen de waterstofbom
In de film stelt commissielid Roger Robb, tijdens een zitting over de veiligheidsscreening van Oppenheimer, dat de natuurkundige er tegenstrijdige standpunten over de waterstofbom op nahield.
Oppenheimer steunde aanvankelijk het onderzoek van Teller naar de waterstofbom, maar veranderde later van gedachten.
Er waren een paar redenen waarom Oppenheimer aarzelde over de ontwikkeling van de waterstofbom. Hij twijfelde onder meer over de beperkte middelen die beschikbaar waren. "Hij zei niet dat je geen wapens moest maken", geeft Wellerstein aan. "Hij zei: 'Laten we meer wapens maken van het type dat we al hebben en geen tijd en moeite verspillen aan wapens die misschien niet werken.'"
Toen Teller en Stanislaw Ulam een doorbraak bereikten in hun onderzoek naar waterstofbommen, was Oppenheimer "bijzonder opgetogen", volgens commissielid Gordon Dean van de Atomic Energy Commission.
"Toen Oppenheimer het weer zag zitten [met de waterstofbom, red], was het al min of meer een voldongen feit", zegt Wellerstein.